Ica artiklo bezonas revizo gramatikala. – Ka vu povas helpar ni revizar ica artiklo?

La periodala tabelo, montranta omna di la savata elementi.

Kristalatra peco di oro.

Kemiala elemento, o simple nur elemento esas speco di atomi qua havas al sama nombro di protoni en lia atomala nuklei (t.e. la sama atomala nombro, Z).^[1] Existas entote 118 elementi qua esis trovata, di quan l’unesma 94 eventas naturale an tero e la cetera 24 esas sintezala elementi. Existas 80 elementi qua havas adminime un stabila izotopo e 38 qua havas exkluzive radioactiva izotopi, qua dekadas dum tempo aden altra elementi. Fero esas la maxim abundanta elemento (per pezo) konstitucas la tero, kande oxo esas la maxim ordinara elemento en la krusto di la tero.^[2]

Kemiala elementi konstitucas omna di la ordinara materio dil universo. Quankam astronomiala observi sugestas ke ordianara observebla materio nur esas cirkume 15% di la materio en l'universo: la cetera esas materio obskura, la kompozuro di ol ne konocesas, tamen ol ne konsistas ek kemiala elementi.^[3]
La du maxim lejera elementi, hido e helio formacesis maxime dum la big-bang e esas la maxim ordinara elementi en l'universo. La sequanta tri elementi (litio, berilio e borono) formacesis precipue per la koliziono di kosmala radiaco kun altra elementi, e do esas plu rara kam l'altri qui sequas. La formaco di elementi qui havas de sis til duadek-e-sis protoni eventis e duras eventar en steli di precipua sequo per stelala nuklesintezo. L'abundego di oxo, siliko, e fero an la Tero reflektas lia granda produktado en tala steli. Elementi kun plua kam duadek-e-sis protoni formacas per supernovala nuklesintezo en supernovi, qui, kande explozas, lansas ica elementi fore en spaco kom supernovala ceteri, ube li povas divenar enkorpigata aden planeti kande li formacas.^[4]

La termino «elemento» uzesas por tipo di atomi kun la donata nombro di protoni (senkoncerne pri sive li esas sive li ne esas ionigita o kemiala fuzita, ex. hido en aquo) pluse por pura kemiala substanco konsistanta ek un elemento (ex. hido-gaso).^[1] Por la duesma signifiko, la termini «elementala substanco» e «simpla substanco» esis sugestita, ma li nulatempe ganis multa acepto en la literaturo kemiala Angla, kontraste en kelka altra lingui lia equivalaji esas ofte uzata (ex. Franciana corps simple, Rusiana простое вещество). Un elemento povas formacar multopla substanci diferanta per lia strukturo; li esas nomizita alotropi dil elemento.

Kande diferanta elementi esas kemiale kombinata, kun l’atomi kuntenanta per kemiala bendizi, li formacas kemiala kompozuri. Nur minoro di elementi esas tovata nekombinita kom relative pura minerali. Inter la plu komuna di tala «naturala elementi» esas kurpo, arjento, oro, karbo (kam karbono, grafito, o diamanti), e sulfo. Omna sen poka di la maxim inerta elementi, tala quala nobla gasi e nobla metali, ofte esas trovata an tero en kamiale kombinita formo, kam kemiala kompozuri. Kande cirkume 32 ek la kemiala elementi eventas an tero en naturala nekombinita formaci, maxim di ci eventas kom mixuri. Exemple, atmosferala aero esas primare mixuro ek nitro, oxo, ed argono, e naturala elementi solida eventas en in aloyi, exemple fero e nikelo.

La historio pri la deskovro e uzo dil elementi komencis per primativa homala socii qui trovis naturala elementi, quale karbo, sulfo, kupro ed oro. Posa civilizesi extraktis elementala kupro, stano, plombo e fero de lia erci per fuzo, per lignokarbono. Alkemiisti e kemiisti pose deskovris plusa altra, e preske omna elementi qui existis en la naturo konocesis en 1900.

La propraji di la kemiala elementi esas rezumita an la periodala tabelo, qua organizas l'elementi segun lua atomala nombro augmentanta aden rangi («periodi») en qua la koloni («grupi») partigas sencesa («periodala») fizikala e kemiala propraji. Ecepte por nestablia elementi radioaktiva kun kurta mivivi, la cetera elementi esas disponebla industriale, maxim multa de li sur alta grado di pureso.

Nomi dil elementi en Ido |

La vorti por la kemiala elementi en Ido ne derivas diferante kompare ad altra Idala vorti. En Ido, la Latina sufixo -ium sempre divenas «-o», pro logikala e preskriptiva kauzi. Ma existas kelka vorti qua derivas diferante pro diversa kauzi. «Bakterio» derivis de Latina bactērium, ma ta vorto fakte derivis de Grekiana, e ne per -ium. Existas kelka punti egardar:

• Se la nomo potenciala ja uzesas en Ido, -ium povas divenar «-io» (ex. «litio» ganis la fino -io pro ne kolizionar kun «lito», de Nova Latina lithium). Se nomo potenciala ja existas per «-o» ed «-io», lu ganas la kompleta «-iumo» (ex. «radiumo» ganis la -iumo pro ke «rado» e «radio» ja existas).

• Se la nomo dil elemento derivas de ula lando o regiono qua finas per -ia, lu ganas -io pro esar analoga ad ito (ex. «Germanio» esas analoga a «Germania»). Ma to nur eventas se la lando o regiono finas per -ia (ex. «Europo» vice «*Europio» pro esar analoga a «Europa»).

• Simile kun nomi qua derivas de propra nomi (ex. «Einsteino» esas analoga ad Einstein).

Du elementi en Ido havas du formi uzata diferante. «Oxo» esas la ciencala vorto uzata kande onu laboras en cienco, kande «oxigeno» esas la vulgara vorto uzata omnadie. E «hido» esas la ciencala vorto, kande «hidrogeno» esas la vulgara («hido» vice hidro pro ke ta vorto ja existas). Co esas pro ke «oxo» devas esar analoga ad «oxido», ed «oxaliko». Anke esis propozita adoptar la vorto «*argento» por esas la ciencala vorto por «arjento» pro esas analoga a la elemento-simbolo «Ag», ma to nultempe eventis.^[5]

Periodala tabelo |

Anke videz |

• Listo di la kemial elementi


• Periodala tabelo

Referi |